Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κρήτης
Αναζήτηση  
Αρχική Σελίδα :: Υπηρεσίες Xρηστών :: Κλειστές Συλλογές (Σπάνια & Πολύτιμα) :: Κλειστές συλλογές :: Αγορές & δωρεές :: Τελετή παραλαβής Βιβλιοθήκης & Αρχείου Πρεβελάκη
Κλειστές συλλογές
Η εκδήλωση έλαβε χώρα στις 25 Μαϊου 1993. Ομιλίες:
Κυρίες και Κύριοι,

Η σημερινή τελετή, που οργανώνεται με αφορμή την παράδοση της βιβλιοθήκης και του αρχείου Πρεβελάκη στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστήμιου Κρήτης από εκπροσώπους της οικογενείας του, αποτελεί το ορόσημο και το τέλος μιας διαδρομής αλλά ταυτόχρονα και το σύμβολο ενός καινούριου ξεκινήματος.

Όλοι σας γνωρίζετε τι σημαίνει δημιουργία προσωπικής βιβλιοθήκης: αυτή η συνεχής προμήθεια τυπωμένου χαρτιού, σελίδων γεμάτων λέξεις, που στοιβάζονται στη διάρκεια μιας ζωής στο σπίτι ενός ανθρώπου. Βιβλία που χρειάστηκε και βιβλία που νόμιζε πως θα χρειάζονταν, βιβλία που αγάπησε και βιβλία που τον άφησαν αδιάφορο ή, ακόμα, που επέκρινε· βιβλία που του δώρησαν και βιβλία που ο ίδιος μπόρεσε με δυσκολία ν' αγοράσει, όλα αυτά λίγο-πολύ τυχαία και αποσπασματικά θάλεγε κανείς, βρίσκουν το δρόμο προς το σπίτι και στοιβάζονται στα ράφια.
Μια βιβλιοθήκη είναι βεβαία πάντα ατελής, και διαμορφώνεται συνεχώς όσο ζεί, σκέφτεται, αλλάζει ενδιαφέροντα αλλά και εξειδικεύεται ο κάτοχος της. Με την πάροδο του χρόνου διαπιστώνουμε ότι η συγκρότησή της δεν ήταν και τόσο τυχαία όσο φαινόταν στην αρχή. Εκφράζει κάποιες σταθερές: κοινωνική θέση, επαγγελματικά ενδιαφέροντα, προσωπικότητα, ιδεολογία και γούστο του ιδιοκτήτη της.
Η μεταφορά της από τον προσωπικό σ' ένα δημόσιο χώρο και η ενσωμάτωση της σε μιαν άλλη, μεγαλύτερη βιβλιοθήκη, αποτελεί πράγματι το τέλος μιας διαδρομής. Όλα αυτά τα βιβλία, τα τόσο προσωπικά, κι ας ήταν μερικών τα φύλλα ακόμα άκοπα, βρίσκονται τώρα μακρυά από τον ιδιοκτήτη τους, μακρυά από εκείνον που τα επέλεξε και τα έφερε το ένα κοντά στο άλλο. Μετέωρα, ορφανά θάπρεπε να λέγαμε, αν ο όρος δεν ήταν κάπως μελοδραματικός.
Ένας λογοτέχνης και καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης, ο Παντελής Πρεβελάκης, γόνος Ρεθεμνιώτικης οικογένειας, άφησε τη βιβλιοθήκη του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης. 8500 τόμοι. Σήμερα την παραλαμβάνουμε επισήμως. Από αύριο τα βιβλία του αρχίζουν μια καινούρια ζωή: εργαλεία δουλειάς στα χέρια διδασκόντων και διδασκομένων, τμήμα μιας βιβλιοθήκης που φιλοδοξούμε να την κάνουμε την καλύτερη πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη στην Ελλάδα.
Όλοι σας γνωρίζετε, επίσης, τι σημαίνει προσωπικό αρχείο ενός διανοουμένου: το τι έχει αποφασίσει να φυλάξει, ενδεχομένως και να τακτοποιήσει (χρονολογικά, κατά (θεματικές ενότητες) από τα χειρόγραφα και τα δακτυλόγραφα που μπήκαν και βγήκαν απ' το σπίτι του : γράμματα που έλαβε, αντίγραφα επιστολών που έστειλε, δικά του ανέκδοτα κείμενα, ομιλίες, λογαριασμοί, ημερολόγια.
Εδώ λειτουργεί βέβαια πολύ περισσότερο αυτό το προσωπικό στοιχείο που διαπιστώσαμε ήδη για τη συλλογή του τυπωμένου χαρτιού: διασώθηκε από τον ίδιο ό,τι στα μάτια του δικαίωνε τη διάσωση.
Στην περίπτωση ενός λογοτέχνη και καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης στη Σχολή Καλών Τεχνών που γενιέται το 1909 και πεθαίνει το 1986, που είναι προσωπικός φίλος τόσων και τόσων ελλήνων και ξένων λογοτεχνών, κριτικών της λογοτεχνίας και πανεπιστημιακών δασκάλων, τα χαρτιά που κράτησε στη διάρκεια μιας πλούσιας παραγωγικής ζωής μπορεί να του έδιναν προσωπικά την αφορμή για να ανακαλεί πρόσωπα και πράγματα στη μνήμη του. Το αρχείο όμως που σήμερα παραλαμβάνουμε θα αρχίσει ουσιαστικά να ζει ως αρχείο από αύριο, από την ώρα που οι ερευνητές στο Πανεπιστήμιο Κρήτης θα αρχίσουν να το χρησιμοποιούν.
Και είμαι βέβαιος ότι ο πλούτος του είναι μεγάλος και οι δυνατότητες αξιοποίησής του απεριόριστες. Επιτρέψτε μου να σας δώσω ένα μικρό παράδειγμα από την πρόσφατη επαφή μου με μερικούς μόνο φακέλους του αρχείου.
Ένας εβραίος ιστορικός της τέχνης από τη Βουδαπέστη, που πέρασε πολλά χρόνια στο Μεξικό και στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Pal Kelemen, πεισμένος ότι η ισπανοποίηση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου αδικούσε τόσο τον καλλιτέχνη όσο και την τέχνη του, έγραψε ένα βιβλίο Εl Greco Revisited: Candia - Venice - Toledo, στο οποίο τόνιζε τις βυζαντινές καταβολές του Θεοτοκόπουλου. Ο Παντελής Πρεβελάκης του είχε δώσει πληροφορίες, όταν βρισκόταν για έρευνα στην Κρήτη, και του είπε τη γνώμη του για ορισμένα κεφάλαια πριν από την τελική δημοσίευση. Για τις παρατηρήσεις αυτές ο Kelemen ευχαριστεί τον Πρεβελάκη στο βιβλίο του, το οποίο πρέπει να τυπώθηκε στα τέλη του 1961. Ο πρόλογος του συγγραφέα φέρει την ημερομηνία Αύγουστος 1961. Το βιβλίο αυτό το είχα αγοράσει στην Αμερική πριν από αρκετά χρόνια. Το 1989 βρήκα σ' ένα παλαιοβιβλιοπωλείο, πάλι στην Αμερική, ένα άλλο αντίτυπο με διαφορετικό όμως εξώφυλλο. Ξεφυλλίζοντάς το διαπίστωσα ότι το κείμενο ήταν κατά τα άλλα ακριβώς το ίδιο αλλά ότι υπήρχε ένα επιπλέον φύλλο, αριθμημένο 158α και 158β, που περιείχε κάποια πρόσθετα στοιχεία, και το αγόρασα κι αυτό. Ανοίγοντας πριν από τρεις μέρες ένα φάκελο του αρχείου Πρεβελάκη βρήκα την εξήγηση γι' αυτή την αλλαγή.
Στις 9 Φεβρουαρίου του 1962 ο Παντελής Πρεβελάκης με γράμμα του, του οποίου ευτυχώς είχε κρατήσει αντίγραφο, ευχαριστεί τον Pal Kelemen για το βιβλίο του το οποίο μόλις είχε λάβει. Στο ίδιο γράμμα τον πληροφορεί για την ανακοίνωση του Κωνσταντίνου Μέρτζιου στο Πρώτο Κρητολογικό Συνέδριο τον Σεπτέμβρη του 1961 σχετικά με την παρουσία του Θεοτοκόπουλου στην Κρήτη ακόμα το 1566. Ο Kelemen απαντά στις 8 Μαίου 1962 στον Πρεβελάκη, εξηγώντας του ότι απουσίαζε επί πεντάμηνο και ότι μόλις βρήκε, επιστρέφοντας, το γράμμα του. Του γράφει ότι έχει ήδη δεχτεί φοβερές επιθέσεις από τους κριτικούς και του ζητάει να του στείλει αμέσως την ανακοίνωση του Μέρτζιου η οποία βοηθάει ουσιαστικά την επιχειρηματολογία του. Τέσσερεις μέρες αργότερα ο Πρεβελάκης στέλνει στον Kelemen ένα γράμμα στο οποίο επισυνάπτει την γαλλική μετάφραση μιας περίληψης της ανακοίνωσης του Μέρτζιου που είχε δημοσιευτεί στη Νέα Εστία (τεύχος 823, 1961). Τα πρακτικά του Κρητολογικού Συνεδρίου δεν είχαν ακόμα δει το φως της δημοσιότητας. Νέα επιστολή του Kelemen με ημερομηνία 18 Μαΐου 1962 όπου ευχαριστεί τον Πρεβελάκη για την αποστολή του αποσπάσματος σχετικά με την ανακάλυψη του Μέρτζιου.
El Greco Revisited: His Byzantine Heritage.
Τα επόμενα βήματα δεν τα ξέρουμε από επιστολές, αλλά έχουμε όλες ανεξαιρέτως τις ενδείξεις για να υποθέσουμε το πώς έγιναν. Ο Kelemen, με την περίληψη της ανακοίνωσης Μέρτζιου στα χέρια, που του είχε στείλει ο Πρεβελάκης, πρέπει να έπεισε τον εκδότη του, Macmillan, να τυπώσει ένα επιπλέον φύλλο, να το ενσωματώσει στον ήδη υπάρχοντα τόμο, να ξαναδέσει βέβαια το βιβλίο και να τυπώσει ένα νέο εξώφυλλο με νέο υπότιτλο. Έτσι, το βιβλίο του El Greco Revisited: Candia-Venice-Toledo έγινε El Greco Revisited: His Byzantine Heritage. Χθες το απόγευμα σε μία επίσκεψη στο χώρο που φυλλάσσεται το αρχείο και η βιβλιοθήκη Πρεβελάκη, βρήκα στο αντίτυπο της μεταλλαγμένης αυτής πρώτης έκδοσης την γραπτή επιβεβαίωση των εικασιών αυτών. Μέσα στο αντίτυπο του Πρεβελάκη υπήρχε μια διπλωμένη σελίδα (που δεν υπήρχε πια στο δικό μου αντίτυπο) με τη διεύθυνση του Pal Kelemen επάνω κι από κάτω το εξής κείμενο: "Η επισυναπτόμενη προσθήκη στο βιβλίο μου El Greco Revisited είναι λίγο-πολύ αυτονόητη, θα πρέπει να ακολουθήσει τη σελίδα 158, μετά τον Επίλογο. Η Εταιρεία Macmillan βρήκε τα στοιχεία αυτά [δηλαδή την ανακάλυψη του Μέρτζιου στα αρχεία της Βενετίας] τόσο σημαντικά ώστε προχώρησε στην επανέκδοση του βιβλίου με την προσθήκη και ενός νέου πολύχρωμου εξωφύλλου. Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγα μετά από πολλά χρόνια μελέτης και παρατηρήσεων, τώρα, με το νέο αυτό ντοκουμέντο, αποδεικνύεται ορθό. Ο Εl Greco ήταν στα 25 του χρόνια ακόμα στο Χάνδακα και δούλευε ως μαΐστρος. Όταν ξεκίνησε τις περιπλανήσεις του ήταν ένας ώριμος και πνευματικά ήδη διαμορφωμένος καλλιτέχνης, βαθιά διαποτισμένος από τη βυζαντινή παράδοση. Τα νέα αυτά δεδομένα υποστηρίζουν το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου μου".
Αυτά νομίζω αρκούν για να δώσουν μίαν ιδέα για το πόσο πλούσιο είναι το μεταλλείο που από αύριο περιμένει την εκμετάλλευσή του.
Κυρίες και Κύριοι,

Σε πολλούς ανθρώπους οφείλουμε χάρες για το γεγονός ότι έχουμε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης το αρχείο Πρεβελάκη. Και πρώτα απ' όλα στον αδερφό του Λευτέρη για τον οποίο θα μας μιλήσει ο συνάδελφος κ. Λούκος. Στον Λευτέρη, η φωτεινή παρουσία του οποίου πίσω από την έδρα, όταν ήμουνα μαθητής στο Αμερικανικό Κολλέγιο του Ψυχικού, θα μου μείνει αξέχαστη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ αυτό το μείγμα σοβαρότητας, ευγένειας και αυστηρής κομψότητας, που μου έδωσε την πρώτη αίσθηση στα δεκατρία μου χρόνια για το τί θα μπορούσε να είναι η επιστήμη της ιστορίας. Στον Λευτέρη χρωστάμε σίγουρα αυτό το προσεκτικά ταξινομημένο αρχείο, αλλά και στην οικογένεια που είναι τώρα εδώ, αλλά και στα μέλη της που τυχαίνει αυτή τη στιγμή να απουσιάζουν.

Και θέλω να τελειώσω αναφερόμενος στη σημασία αυτής της πράξης δωρεάς στο Πανεπιστήμιο. Βλέπω με χαρά μου εδώ πολλούς εκπροσώπους αυτής της πόλης στην οποία βρίσκεται η Σχολή μας κι επειδή το ξέρω ότι το αγαπάτε αυτό το Πανεπιστήμιο, θέλω να σας πω εκ μέρους όλων εκείνων που το υπηρετούν, πολλοί από τους οποίους δεν είναι καν από την Κρήτη αλλά ζουν εδώ κι αγάπησαν κι αυτοί και το νησί και τον τόπο, θέλω να σας πω ότι τέτοιες πράξεις επιτρέπουν στο Πανεπιστήμιο να παίξει ουσιαστικότερα το ρόλο του. Ίσως το έχετε ακούσει κι άλλες φορές αλλά δεν θα πάψουμε να το λέμε: το Πανεπιστήμιο Κρήτης θέλουμε να είναι ένα ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο στην ελληνική περιφέρεια, κι όχι ένα τρίτης κατηγορίας ελληνικό πανεπιστήμιο στην επαρχία. Αυτά τα λόγια, αν δεν είναι κενά περιεχομένου, σημαίνουν πολλά πράγματα, τα οποία δεν είναι της στιγμής να αναφερθούν. Ένα όμως από αυτά είναι αναμφισβήτητα η ποιοτική βελτίωση των συνθηκών έρευνας για διδάσκοντες και διδασκόμενους, πράγμα που σε μία Φιλοσοφική Σχολή σημαίνει Βιβλιοθήκη-Αρχείο-Φωτοθήκη. Το ότι μετά από άλλες δωρεές αλλά και αγορές προσωπικών βιβλιοθηκών από το Πανεπιστήμιο, έφθασε στο Ρέθυμνο η προσωπική βιβλιοθήκη και το αρχείο Παντελή Πρεβελάκη πρέπει να μας γεμίζει όλους με ιδιαίτερη χαρά: τόσο για την αντικειμενική αξία αυτού του υλικού όσο και για το γεγονός ότι χάρη σ' αυτό η Σχολή μας συνδέεται με ένα ακόμη πρόσθετο δεσμό με την πόλη του Ρεθύμνου και με τους άξιους κατοίκους της.

Νίκος Χατζηνικολάου
Καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης
Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής

Για τους περισσότερους από εμάς, εννοώ και το ευρύ λόγιο κοινό αλλά και τους ειδικευμένους φιλόλογους και ιστορικούς, το "αρχείο" είναι μια χώρα ξενική, απόμακρη. Δεν έχουμε επαρκώς συμφιλιωθεί ούτε με την έννοια, ούτε με το αντικείμενο· η εικόνα που έχουμε σχηματίσει γι' αυτό είναι ταυτόχρονα κάπως μαγική και κάπως εχθρική. Η διπλή αυτή φυσιογνωμία διαφαίνεται πολύ καθαρά τόσο από το υψηλό κύρος που φορτίζει τη λέξη - το ανώτατο, δήθεν, σκαλί της επιστημοσύνης - όσο κι από κάποιες εκφράσεις που συστηματικά χρησιμοποιούνται από εκείνους που σχετίσθηκαν, τυχαία είτε υποχρεωτικά, με αρχειακό υλικό: "σκονισμένα αρχεία" - "κονισαλέα" ήταν ο όρος στο παλιότερο φιλολογικό λεκτικό - "θαμμένο" σε αρχεία, "ανέσυρα", και τα παρόμοια. Δεν θεωρείται αυτονόητο ότι ο δρόμος της γνώσης - και εννοώ τη λέξη με όλες τις συνδηλώσεις της - διακλαδίζεται συνεχώς μέσα από πολλά και διαφορετικά αρχεία, δημόσια και ιδιωτικά. Όχι. Το "αρχείο" το φανταζόμαστε σαν ένα χώρο δυσάρεστο και απεχθή, όπου συχνάζουν μονάχα κάποιοι ιδιόρρυθμοι και σχολαστικοί, εξαιρετικά εξειδικευμένοι στο θέμα, κι όπου αναζητούν, μέσα από ένα πλήθος άχρηστες και περιττές πληροφορίες, την αναπάντεχη ανακάλυψη ολκής: πότε, να πούμε, γεννήθηκε ο El Greco, ή κάποιους ανέκδοτους στίχους του Σολωμού. Έτσι όσοι έχουν διανύσει τον κακοτράχαλο και κοπιαστικό δρόμο των αρχείων το περηφανεύονται δίκαια, ενώ οι υπόλοιποι, που είναι και οι πολλοί, τους σέβονται είτε τους ψιλοπεριφρονούν - γιατί νομίζουμε, περίπου όλοι, πως για να φτάσουμε σε μια συνθετική ματιά του φιλολογικού ή ιστορικού υλικού, τέτοιες σχολαστικές αναδιφήσεις παρέλκουν, και το χειρότερο, μας μετατρέπουν από ιστορικούς και φιλόλογους σε αρχειοδίφες.
Και βέβαια το να εντρυφά κανείς σε αρχεία είναι υπόθεση χρονοβόρα - μα γενικώς η ανάγνωση, η γνώση αν θέλετε, είναι χρονοβόρα υπόθεση. Όσοι ωστόσο έχουν ξεπεράσει τον αρχικό φόβο, όσοι έχουν εισχωρήσει σε αρχεία και έχουν συμφιλιωθεί μαζί τους, γνωρίζουν πως η ενασχόληση δεν είναι ούτε δυσάρεστη ούτε καν επίπονη θα έλεγα, και καθόλου σχολαστική - το αντίθετο. Γνωρίζουν επίσης ότι στα αρχεία δεν αναζητούμε τη λεπτομέρεια, κάθε άλλο, αναζητούμε τη ζωντανή πραγματικότητα στο σύνολο της.
Ας ξεκινήσουμε από μιαν άλλη αφετηρία προκειμένου να κατανοήσουμε το ζήτημα στις πραγματικές του διαστάσεις. Ας ξεκινήσουμε από το προσωπικό, το δικό μας αρχείο. Εκεί που φυλάμε, στα συρτάρια μας δηλαδή, όλα όσα, για όποιους λόγους, κρίνουμε πως θα μας θυμίζουν πράγματα που θέλουμε είτε πρέπει να μην ξεχαστούν: το πτυχίο μας, και κοντά ίσως μια φωτογραφία της ορκομωσίας, πιστοποιητικά ευχάριστων ή θλιβερών γεγονότων, ένα πακέτο άδειο από τα τσιγάρα που κάποτε καπνίζαμε, γράμματα, φωτογραφίες, προσωπικά παλιά αντικείμενα. Πράγματα αγαπητά, που κρύβουν ειδική τρυφερότητα, και που κατά καιρούς τα ψαχουλεύουμε, βάζοντάς τα τάχα σε τάξη, ιδίως σε στιγμές που αποζητούμε τη συγκίνηση.
Τέτοια είναι και τα αρχεία των άλλων, παρόμοια με τα δικά μας. Αν κάτι αλλάζει είναι το υποκείμενο, όχι τα αντικείμενα. Φυσικά, αρκεί ν' αλλάξει ο ένας από τους δυο όρους για να μετατραπεί πλήρως η αξία και η δυναμική μιας σχέσης. Προσεγγίζοντας λοιπόν το αρχείο ενός τρίτου χρειάζεται είτε να παίξουμε προσωρινά το ρόλο του, να ταυτιστούμε για λίγο μαζί του - κι ας είναι κάποιος άγνωστος - είτε σκιάζοντας τον ρόλο του υποκειμένου να αναζητήσουμε περισσότερο τα ίδια τα αντικείμενα. Συνήθως κάνουμε και τα δυο, σε χωριστές διαδικασίες είτε σε ταυτόχρονες. Η προοπτική ενός αρχείου είναι από τη φύση του πολλαπλή: μας επιτρέπει να διεισδύσουμε στο υποκείμενο, στα αντικείμενα, στις σχέσεις.
Συνήθως ενόσω κρατάμε το προσωπικό μας αρχείο προσπαθούμε να προετοιμάσουμε, όσο γίνεται, τις προσεγγίσεις που θ' ακολουθήσουν αργότερα όσοι το αναδιφήσουν - αυτό συνειδητά είτε ασυνείδητα είτε σε ποικίλες προσμίξεις. Υπάρχουν επίσης εκείνοι που είναι τακτικοί κι εκείνοι που δεν είναι κατά τεκμήριον η τάξη συνοδεύεται από μια συνειδητή μελλοντική προοπτική του αρχείου. Όταν λοιπόν ο φιλόλογος, είτε ο ιστορικός βρεθεί μπροστά σε ένα αρχείο που ο δημιουργός του το είχε εμφανώς επεξεργαστεί, έχει, να πούμε, σημειώσει προσεκτικά τα επίθετα όσων υπογράφουν με το μικρό τους ή με αρχικά στα γράμματα που έλαβε, ή έχει σαφώς απομακρύνει τα αυστηρώς προσωπικά, όσα δεν κάνει να βεβηλώσει τρίτο μάτι είτε χέρι, δημιουργείται εύκολα η εντύπωση πως ο δρόμος για να το μελετήσουμε είναι στρωμμένος - και μαζί η υποψία πως το πουλί που λέγεται αυθεντικότητα έχει πετάξει. Όταν αντίθετα βρεθούμε αντιμέτωποι με ένα χάος αταξίας, πολυμορφισμού, στοιχείων ετερόκλητων, νομίζουμε πως παρά τις επί μέρους δυσκολίες, θα συλλάβουμε καλύτερα την ιδιοσυγκρασία του δημιουργού.
Το ζήτημα αξίζει να το στοχαστούμε λιγάκι. H σχέση κάθε ανθρώπου με το αρχείο του είναι μια πάλη με το χρόνο. Προσπαθούμε να προϊδεασθούμε το μέλλον να φανταστούμε το παρόν ως παρελθόν. Τι θα πρέπει, τι θα θέλω να θυμάμαι; Τι πρέπει, τι θέλω να θυμούνται οι άλλοι από εμένα; Οι επιλογές των όσων κρατάμε δεν γίνονται μάλιστα, όπως στov ψυχικό κόσμο, στον χώρο του ασύνειδου, παρά αντίθετα υφίστανται ελεγχόμενες και χρονικά αλλεπάλληλες επεξεργασίες. Κρατώντας αρχείο επιχειρούμε να υποτάξουμε το απρόβλεπτο, να ορίσουμε τη σχέση μας με το μέλλον. Προφανώς είναι μια σχέση που ορίζεται ανάλογα με τις σχέσεις μας με το παρόν: υπάρχουν οι προβλεπτικοί και οι ανέμελοι, υπάρχουν εκείνοι που φροντίζουν για την εθιμοτυπία κι εκείνοι που αδιαφορούν, ή καμώνονται πως αδιαφορούν. Δουλειά μας, και σ' αυτήν την περίπτωση είναι να αναγνωρίσουμε το νόημα της κάθε χειρονομίας, κι όχι να την ταξινομήσουμε ή να την αξιολογήσουμε. Μόλις συνδέσουμε τη μορφή με το μήνυμα, έχουμε πλησιάσει προς την πραγματική όψη του αυθεντικού. Ανεπεξέργαστες πληροφορίες δεν υπάρχουν στις επιστήμες μας.
Το αρχείο του Παντελή Πρεβελάκη είναι στο μεγαλύτερο του μέρος καταλογογραφημένο και ταξινομημένο από τον αδελφό του. Ελπίζουμε πως η καταλογογράφηση θα ολοκληρωθεί σύντομα με την ευθύνη του Πανεπιστημίου και ότι εξίσου σύντομα θα κυκλοφορήσει, κτήμα όλης της ακαδημαϊκής κοινότητας, ο αναλυτικός κατάλογος. Ελπίζουμε ακόμα να είναι πολλοί εκείνοι που θα το μελετήσουν.
Γιατί όπως είπαμε η προοπτική ενός αρχείου είναι πολλαπλή. Μπορεί να φωτίσει την υποκειμενική διάσταση μπορούμε δηλαδή να καταλάβουμε καλύτερα και περισσότεροι, την προσωπικότητα του Παντελή Πρεβελάκη, του σημαντικότερου για το Ρέθυμνο λογοτέχνη στη νεότερη περίοδο. Και αυτό που ελπίζω, αυτό που θέλω να τονίσω είναι, πως δεν αφορά μόνον όσους από τα ειδικά τους ενδιαφέροντα σκοπεύουν να γράψουν κάτι για τον Παντελή Πρεβελάκη και για το έργο του. Ακόμα και όσοι επιθυμούν να τον γνωρίσουν έστω και λίγο, θα ωφεληθούν αν πιάσουν ένα χειρόγραφό του, αν γνωρίσουν την ποιότητα του χαρτιού που αγαπούσε ή το είδος των γραμμάτων, αν ξεφυλλίσουν τα δικά του βιβλία που βρίσκονται πλάι, αν δοκιμάσουν λίγο τη γεύση του αδημοσίευτου, όχι προς θεού μονάχα από τη σκοπιά εκείνου που γυρεύει κάτι ανέκδοτο για να προσθέσει ένα δημοσίευμα στο ενεργητικό του, παρά και από τη σκοπιά εκείνου που χαίρεται όταν γνωρίζει. Η χαρά της γνώσης είναι αυτοτελής, και ένα ίδρυμα ακαδημαϊκό οφείλει να την καλλιεργεί.
'Αλλωστε το Αρχείο Παντελή Πρεβελάκη, όπως και κάθε αρχείο, απλώνει τις ρίζες στον χώρο και στον χρόνο, και δεν περιέχει μόνο τις πληροφορίες που συνειδητά αποθησαύρισε ο κάτοχός του μας επιτρέπει να εικάσουμε και άλλα, ευρύτερα θέματα. Διατρέχοντας τον χειρόγραφο κατάλογο των επιστολών διαπιστώνουμε, καταρχήν, πως ο Παντελής Πρεβελάκης κρατούσε ευγενικά την εθιμοτυπία και σε έναν κώδικα ακόμα: όταν λαβαίνει γράμμα δακτυλόγραφο, απαντά με δακτυλόγραφο όταν το ξένο γράμμα είναι με το χέρι, ανταποκρίνεται με την ίδια οικειότητα. Μπορούμε λοιπόν να ξέρουμε με ποιους μιλούσε στον ενικό και με ποιους στον πληθυντικό, αλληλογραφώντας. Αν διασταυρώσουμε τον φατικό ετούτο κώδικα με άλλους αναφορικότερους, πολλά μπορούν να προκύψουν για τη σχέση ανάμεσα στην αβροφροσύνη και τη θερμότητα - τόσο για τον ίδιο όσο και για την εποχή του πιο γενικά.
Ή κάτι άλλο: η ταξινόμηση της αλληλογραφίας δεν κρατάει την αυστηρή χρονολογική σειρά όμως σήμερα τα ζητήματα ετούτα τα λύνουν με ταχύτητα και ακρίβεια οι υπολογιστές - και φυσικά, ταυτόχρονα με την καταλογογράφηση θα προχωρήσει και η ηλεκτρονική καταγραφή, θα γίνει λοιπόν εύκολη η απάντηση στο ερώτημα, από πότε ο Πρεβελάκης κρατάει συστηματικά την αλληλογραφία του. Η απάντηση σε τούτο το ερώτημα ανοίγει τον δρόμο για ένα δεύτερο από πότε δηλαδή θεωρεί τον εαυτό του δημόσιο πρόσωπο. Τα στάδια είναι δύο πρώτον τα γράμματα που λαβαίνει, δεύτερο οι δικές του απαντήσεις. Μία διασταύρωση με το "Συνοπτικό χρονολόγιο του βίου του Π. Πρεβελάκη", που το οφείλουμε στην επιμέλεια του Εμμανουήλ Κάσδαγλη - ίσως και στην επιμέλεια του ίδιου του Πρεβελάκη - θα μας ανοίξει την προοπτική για την ανάπτυξη της αυτοσυνείδησης του συγγραφέα: πάλι, εδώ, μας ενδιαφέρει το πρόσωπο αυτό καθεαυτό, αλλά και ως μάρτυρας της εποχής.
Είναι ένα ακόμα ζήτημα που θα ήθελα να θίξω. Παρά την ελληνοκεντρικότητα που ήθελε να χαρακτηρίζει το έργο του, ο Παντελής Πρεβελάκης διατηρούσε στενές σχέσεις με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και καλλιτεχνία, και φυσικά με πολλούς ευρωπαίους διανοούμενους. Οι ξένοι αλληλογράφοι του είναι πολλοί - τι αναζητούσαν στο πρόσωπο του όλοι αυτοί; Τι περίμεναν από έναν εκφραστή της ελληνικής λογοτεχνίας; Είναι καλό να μορφοποιήσουμε περισσότερο τη θολή εικόνα που ο καθένας μας έχει για το ζήτημα αυτό.
Έπειτα οι μεταφράσεις των έργων του. Πολλά από τα γράμματα του αρχείου γράφτηκαν για να απαντήσουν σε δυσκολίες μεταφραστικές, και η μετάφραση είναι πάντα ερμηνεία και σχολιασμός. Αν πάλι δεν περιορίσουμε το ερώτημα στο στενόκαρδο "τι εργασία δημοσιεύσιμη προκύπτει;" - και φυσικά προκύπτει - τότε οι ενδιαφερόμενοι και φιλοπερίεργοι μπορούν να είναι πολλοί.
Αλλά είπαμε, ρίζες στον χώρο και στον χρόνο, αρκετές από τις οποίες αυτονομούνται ολότελα. Έτσι ανάμεσα στα χαρτιά του Πρεβελάκη υπάρχει, χρονολογημένος από το 1930, ο κατάλογος του αρχείου ενός άλλου τέκνου της Ρεθύμνης, του Παύλου Βλαστού, ενός λόγιου με πολλαπλές και ενδιαφέρουσες ιδιότητες. Το αρχείο αυτό φυλάγεται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά, και διαθέτουμε μονάχα ένα πολύ συνοπτικό μεταγενέστερο κατάλογό του. Ανεβαίνουμε αρκετά πίσω στο χρόνο, γιατί ο Παύλος Βλαστός, γεννημένος στα 1836, έδρασε στο τελευταίο κυρίως τέταρτο του δέκατου ένατου και στο πρώτο τέταρτο του εικοστού αιώνα - πέθανε ενενηντάχρονος στα 1926.
Βρίσκουμε έπειτα έναν κατάλογο της βιβλιοθήκης του Νίκου Καζαντζάκη χωρίς να είμαι εξοικειωμένος με τη σχετική βιβλιογραφία, νομίζω πως το πολύτιμο αυτό στοιχείο δεν μας είναι γνωστό από αλλού. Μια καλή επεξεργασία μπορεί να αναδείξει άξιες λόγου πληροφορίες από έναν παρόμοιο κατάλογο των βιβλίων της Σχολής Καλών Τεχνών, όπου εδίδασκε ο Πρεβελάκης.
Η τάξη, η πληρότητα του αρχείου, τουλάχιστον για τα μεταπολεμικά χρόνια, θα δώσει νομίζω νήματα αρκετά για να διαγραφεί ένα πλέγμα των σχέσεων του με τους ομότεχνους, και γενικότερα με τους λόγιους και την κοινωνία. Τα ονόματα των αλληλογράφων από τη μια πλευρά, οι παραλήπτες έργων του Παντελή Πρεβελάκη από την άλλη - υπάρχουν αρκετοί "κατάλογοι παραληπτών" στο αρχείο - τα ίδια τα γράμματα, τρίτον, και τέταρτον η προσωπική βιβλιοθήκη του, όπου μπορούμε να ανιχνεύσουμε ποιανών βιβλία έλαβε ή διάβαζε, τι λογής αφιερώσεις τα εστόλιζαν, όλα αυτά αρκούν: ανοίγουν δυνατότητες να φανταστούμε και τη θέση του Παντελή Πρεβελάκη στον πνευματικό ιστό, και, αν το πετύχουμε, κάτι καθολικότερο. Τις σχέσεις λογιοσύνης - λογοτεχνών, ποιος τιμά ποιόν και πώς. Ας μη φανεί απλή περιέργεια η ιεραρχία των αξιών σε μια κοινωνία είναι ένα κεντρικό κλειδί για την κατανόησή της.
Λοιπόν πολλές προοπτικές - ή, να το πω αλλιώς, πολλοί 'ναι οι δρόμοι πόχει ο νους. Το αρχείο ζωντανεύει ξανά στα χέρια του κάθε ερευνητή αν κάτι προσπάθησα, είναι να υποτυπώσω κάποιους από τους πιθανούς δρόμους. Όμως ο δρόμος ο βασιλικός, ο κεντρικός, είναι εκείνος που οδηγεί στον κυρίως συναισθηματικό, ή σωστότερα, στον ανθρώπινο κόσμο εκείνου που το κρατούσε. Τι του έδινε του ίδιου αυτήν την ιδιότυπη προσωπική συγκίνηση που κι εμείς νιώθουμε όταν ανασκαλεύουμε τα χαρτιά μας: Μνήμες ιδιωτικές, μνήμες κρυφές, μνήμες δημόσιες; Ψάχνοντας το εγώ του άλλου, αναζητούμε κάπου και το δικό μας το εγώ. Ίσως αυτός να είναι ένα ακόμα ορισμός για το τί είναι λογοτεχνία.
Ο λόγος ήταν έως τώρα περισσότερο θεωρητικός εικασίες με βάση λίγες γνώσεις και εμπειρίες που προέρχονται από άλλα αρχεία και άλλους καταλόγους. Η αυτοψία, όπως λέμε στο φιλολογικό ιδίωμα, θα γεννήσει σίγουρα πλουσιότερα ερωτήματα, πλουσιότερες απαντήσεις. Όμως τώρα θέλω να μου επιτρέψετε ν' αλλάξω ολότελα στόχο, και ν’ αγγίξω ένα διαφορετικό τελείως ζήτημα.
Το Πανεπιστήμιο παράγει ανθρώπους ικανούς, τουλάχιστον το ελπίζουμε, να μελετούν αρχεία. Ενίοτε δανείζει δυνάμεις σε ξένους φορείς για ταξινόμηση και καταλογογράφηση. Προσπαθεί να εξάπτει τη φιλολογική και ιστορική ευαισθησία στο ζήτημα των αρχείων - αλλά, και αυτό είναι που θέλω να επισημάνω, δεν κρατάει το δικό του αρχείο, ως οργανισμός ενιαίος, εννοώ. Πώς θα γνωρίσουν οι μεταγενέστεροι τον τύπο της διδασκαλίας του κάθε μαθήματος, την πρόσληψή του από τους φοιτητές ή τις εξωτερικές δραστηριότητες - θεατρικές προσπάθειες, συνδικαλιστική συνείδηση, μουσικές βραδιές ή ό,τι άλλο; Κανένας από εμάς που διδάσκουμε δεν έχει την υποχρέωση να παραδίδει ένα ορισμένο μέρος, στατιστικά υπολογίσιμο, των γραπτών που διορθώνει· καμία Γραμματεία όταν θελήσει να αδειάσει τα ράφια από τις καρτέλες των φοιτητών παρελθόντων ετών δεν έχει κάποιες σχετικές αναστολές. Ας μην επιχειρηματολογώ επί του αυτονόητου.
Εύχομαι η επίσημη αυτή στιγμή, η στιγμή της παραλαβής του Αρχείου Παντελή Πρεβελάκη από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης να γίνει γόνιμη και ως προς ετούτη την προοπτική.

Αλέξης Πολίτης
Αναπληρωτής Καθηγητής
της Νεοελληνικής Φιλολογίας

Τέσσερα χρόνια, ως το θάνατό του το 1991, ο Λευτέρης Πρεβελάκης κατέγραφε το αρχείο του αδελφού του Παντελή. Σ' αυτό αφιέρωνε πολλές από τις λίγες ώρες που η κλονισμένη του υγεία του επέτρεπε να εργάζεται. Χρέος αδελφικό; Ασφαλώς. Αλλά συγχρόνως, και κυρίως, για άλλη μια φορά, την ύστατη, επιβεβαίωση μιας πορείας που χαρακτηρίζεται από συνέπεια και ανιδιοτέλεια.
Ο Ελευθέριος Πρεβελάκης γεννήθηκε στο Ρέθυμνο δέκα χρόνια ύστερα από τον Παντελή Πρεβελάκη, δηλαδή το 1919. Σπούδασε ιστορία στην Αθήνα και την Οξφόρδη. Ασχολήθηκε κυρίως με την πολιτική και διπλωματική ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Οι μελέτες του αποτελούν υπόδειγμα αυστηρής μεθόδου και εξαντλητικής χρήσης των πηγών. Στη διατριβή του για την εκστρατεία του Ιμπραήμ στην Αργολίδα (Αθήνα 1949) χρησιμοποιεί, πλην των άλλων, και τη μαρτυρία του αντιπάλου, των Αιγυπτίων δηλαδή. Αξιοποιεί, επίσης, από τους πρώτους, τις εικονογραφίες των Μακρυγιάννη-Ζωγράφου ως ιστορική πηγή.
Στο βιβλίο του για την αλλαγή της δυναστείας στην Ελλάδα το 1862-1863 (Αθήνα 1953) δίνει όλες τις διπλωματικές και πολιτικές παραμέτρους που οδήγησαν στην έξωση τον Όθωνα και την εκλογή του Γεωργίου. Εκπλήσσει η βαθιά γνώση των πηγών, των βρεταννικών κυρίως, και η νηφαλιότητα της συγγραφής, σε μια περίοδο έντονης ιδεολογικής χρήσης του παρελθόντος.
'Αλλα του δημοσιεύματα αναφέρονται στην ιστορία της Κρήτης το 19ο αιώνα, στην αναγνώριση του ελληνικού κράτους από τις μεγάλες δυνάμεις, στην χάραξη των ελληνοτουρκικών συνόρων κ.ά. Αλλά πρόθεση μου δεν είναι να σας παρουσιάσω το συγγραφικό έργο του ιστορικού Πρεβελάκη, το οποίο έχει ήδη πάρει σημαντική θέση στη νεοελληνική ιστοριογραφία. Θέλω κυρίως να σας περιγράψω πώς δημιούργησε τις προϋποθέσεις για να λειτουργήσει ένα ερευνητικό Κέντρο. Πρόκειται για το ΚΕΙΝΕ της Ακαδημίας Αθηνών, του οποίου υπήρξε διευθυντής από το 1962-1980 και ύστερα άμισθος επιστημονικός συνεργάτης.
Ο Πρεβελάκης, αφού οργάνωσε τη βιβλιοθήκη του ΚΕΙΝΕ, κατάρτισε ένα πρόγραμμα βιβλιογραφίας της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού. Ο σχετικός αναλυτικός κανονισμός που συνέταξε εξασφάλισε ομοιομορφία και, κυρίως, έδωσε τέτοια προοπτική στο όλο έργο, ώστε σήμερα, 30 χρόνια μετά, τα 100.000 περίπου βιβλιογραφικά δελτία που έχουν στο μεταξύ προκύψει, να είναι έτοιμα, χωρίς ουσιαστικές μετατροπές, να εισαχθούν στον υπολογιστή και να αποτελέσουν τράπεζα δεδομένων.
Το πρόγραμμα, ωστόσο, με το οποίο ταυτίστηκε ο Πρεβελάκης ήταν η συγκέντρωση στο ΚΕΙΝΕ, σε μορφή μικροταινιών και μικροδελτίων, ξένων αρχείων που αναφέρονται στη νεοελληνική ιστορία. Χάρις σ' αυτόν, μπορεί σήμερα ο ερευνητής να έχει μπροστά του, στην οδό Αναγνωστοπούλου, στο Κολωνάκι, τις εκθέσεις των ξένων πρεσβευτών στην Αθήνα, τις αναφορές των προξένων στην Πάτρα, την Ερμούπολη, το Μεσολόγγι, τον Πειραιά κ.λ.π., τα αρχεία του Foreign Office για την Κατοχή και το Εμφύλιο, τα αρχεία των γερμανικών και ιταλικών μονάδων που έδρασαν στην χώρα μας κατά την Κατοχή και άλλα πολλά.
Για να συγκεντρωθούν όλα αυτά τα τεκμήρια, μιλάμε για εκατοντάδες χιλιάδες λήψεις, χρειάστηκε επίπονη έρευνα σε καταλόγους, επιτόπιες έρευνες, αλληλογραφία, συνεχείς παραστάσεις στην Ακαδημία για να διατεθούν τα σχετικά ποσά, καταλογογράφηση, δελτία κ.λ.π., κ.λ.π.
Ο Πρεβελάκης δεν έψαχνε να εντοπίσει τα "σπουδαία" έγγραφα: τα ήθελε όλα. Δεν διασπούσε την αρχειακή σειρά κατά τις παραγγελίες. Κάθε μαρτυρία είχε γι' αυτόν τη σημασία της, ακόμα κι αν ήταν ομοιόμορφη με άλλες, ακόμα και επαναλαμβανόμενη. Η μέθοδος αυτή, που την επιδοκιμάζουμε σχεδόν όλοι μας σήμερα, δεν είχε πολλούς υποστηρικτές στις δεκαετίες 1960 και 1970. Ο Πρεβελάκης δέχτηκε κακόπιστες κριτικές τότε από όσους έβλεπαν αποσπασματικά το παρελθόν, αλλά δεν κάμφθηκε. Επέμεινε στην προσπάθεια για τη συγκέντρωση εγγράφων τα οποία, επειδή αποτελούσαν σειρά, θα επέτρεπαν συνολικότερη θεώρηση του ιστορικού γίγνεσθαι. Για το υλικό αυτό που συγκέντρωσε τον ευγνωμονούμε σήμερα.
Ένα παράλληλο πρόγραμμα απέβλεψε στο να διευκολύνει τον ερευνητή να αξιοποιήσει τα συλλεγέντα τεκμήρια: μέρος των εγγράφων δημοσιεύτηκε in extenso, άλλα σε επιτομές, άλλα παρουσιάστηκαν σε περιγραφικούς καταλόγους.
Τα έργα υποδομής που σχεδίασε ο Πρεβελάκης, ίσως κούρασαν όσους δούλεψαν πολλά χρόνια σ' αυτά. Πρέπει, ωστόσο, να ομολογήσουμε ότι χωρίς αυτά πολλές φορές η εργασία μας θα έμενε μετέωρη.
Όσοι έζησαν τον Ελευθέριο Πρεβελάκη από κοντά, γνωρίζουν πολύ καλά την ποιότητα της δουλειάς του και πώς, με τον τόσο διακριτικό τρόπο που τον χαρακτήριζε, μύησε όλους μας, όσοι είχαν την τύχη να συνεργαστούν μαζί του, στο να είμαστε υπεύθυνοι. Δύσκολα, επίσης, θα βρεθούν άτομα που ξόδεψαν τόσο αφειδώλευτα το χρόνο τους για να προωθήσουν την επιστήμη της Ιστορίας αθόρυβα και χωρίς στόχους προσωπικούς. Εκεί που άλλοι λογαριάζουν και τον ελάχιστο χρόνο για να προετοιμάσουν γρήγορα ό,τι θα τους εξασφαλίσει την άνοδο, την προβολή και την υστεροφημία, ο Πρεβελάκης αφιέρωνε μήνες πολλούς για να συντάξει κανονισμούς για τη βιβλιογραφία και τα άλλα προγράμματα του ΚΕΙΝΕ, προϋπόθεση για ενιαία μεθοδολογική αντιμετώπιση του υλικού σε έργα υποδομής.
Και είναι γνωστό ότι, ενώ είχε εκλεγεί παμψηφεί καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας, αρνήθηκε να ορκιστεί και παραιτήθηκε, όταν, με υπερβολική αυστηρότητα για τον εαυτό του, κατέληξε να πιστεύει ότι η υγεία του δεν του επέτρεπε να ανταποκριθεί όπως ήθελε στο ρόλο του. Με δύο λόγια, ήταν ένας άρχοντας με όλη τη σημασία της λέξης.
Ο άνθρωπος που προσπάθησα να σας σκιαγραφήσω αναλαμβάνει, το 1986, τη φροντίδα του αρχείου του θανόντος αδελφού του Παντελή. Σε πρώτο επίπεδο, ανιχνεύουμε την έγνοια για τα κατάλοιπα του φημισμένου αδελφού. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, την έγνοια να διασωθεί ακέραιο το αρχείο ως μάρτυρας και για το δημιουργό του και για την κοινωνία στην οποία αυτό εγγράφεται. Και εδώ είναι που ο Ελευθέριος Πρεβελάκης υπερβαίνει το συναισθηματισμό του αδελφού για να επιτελέσει, για άλλη μια φορά, το έργο του ιστορικού. Με τη γνώριμη μεθοδικότητα, τελειομανία, επιμονή και ανιδιοτέλεια. Δεν επιλέγει, φυσικά, τα "σπουδαία" τεκμήρια αλλά τα κρατάει όλα: ιδιωτικές επιστολές, δημόσια έγγραφα, αποκόμματα εφημερίδων, έντυπα, δελτία, επιστολόχαρτα, γραμματόσημα, κάθε σημειωμένο ή τυπωμένο χαρτί. Όλο το υλικό αυτό (μόνον οι επιστολές ανέρχονται σε 5.784) επιχειρεί να το εντάξει σε έναν κατάλογο με 14 παραμέτρους και με τρόπο που να επιτρέπει τη μηχανογράφηση των πληροφοριών του. Δουλεύοντας καθημερινά καταλογογραφεί τα 9/10 περίπου του αρχείου. Κι αυτό σε μια περίοδο που, όπως είπα στην αρχή, η κλονισμένη υγεία του δεν του επιτρέπει να εργάζεται με τους παλαιούς εντατικούς ρυθμούς.
Στο μεταξύ στο ΚΕΙΝΕ τον περιμένει πιεστικά η έκδοση του Α' τόμου των εγγράφων του W. Meyer, προξένου της Αγγλίας στην Πρέβεζα στα χρόνια γύρω από το 1821. Έργο που προετοίμαζε είκοσι περίπου χρόνια μαζί με τη συνεργάτιδά του Κάλλια Καλλιατάκη και το οποίο θα μας δώσει νέα και πολύτιμα στοιχεία για τις πραγματικότητες που ίσχυαν τις παραμονές της Επανάστασης στην ευρύτερη περιοχή της Δ. Στερεάς, Ηπείρου και Αλβανίας, γιατί ο Meyer ήταν δέκτης πληροφοριών συγχρόνως από τους Έλληνες, Αλβανούς και Τούρκους.
Για να ανταποκριθεί, ο Πρεβελάκης κάθε πρωί στο ΚΕΙΝΕ επιβλέπει τις τελευταίες λεπτομέρειες της έκδοσης του αρχείου Meyer, και κάθε απόγευμα καταλογογραφεί, στο σπίτι του, το αρχείο του αδελφού του. Παραμελεί, έτσι, τελείως τις ιστορικές του ενασχολήσεις: στα δικά του κατάλοιπα βρέθηκαν μισοτελειωμένες εργασίες που από καιρό είχε εξαγγείλει, και πολλά δελτία για θέματα νέα που τα τελευταία χρόνια τον απασχολούσαν εντονώτερα: η γαλλική ιστορική σχολή, μεθοδολογικά προβλήματα στην επιστήμη της ιστορίας κ.ά.
Η πορεία του Παντελή Πρεβελάκη υπήρξε, ασφαλώς, διαφορετική από αυτή του Λευτέρη. 'Αλλοι, πιο ειδικοί, την αξιολόγησαν. Ας μου επιτραπεί, τελειώνοντας, να διατυπώσω μια κρίση για τον ιστορικό Πρεβελάκη:
Αναμφίβολα δεν έπαιξε, στον ευρύτερο χώρο των κοινωνικών επιστημών, τον σημαίνοντα και διευθυντικό ρόλο που πολλοί θα θέλαμε και για τον οποίο είχε τα κατάλληλα εφόδια. Τα αίτια δεν θα πρέπει να αναζητηθούν μόνο στη δική του υπερβολική σεμνότητα ή την εύθραυστη υγεία του ή τις προσωπικές του αναστολές, αλλά και στην αδυναμία της κοινωνίας μας να αξιοποιεί άτομα που πράγματι αξίζουν και έχουν κάτι ουσιαστικό να δώσουν.

Χρήστος Λούκος
Αναπληρωτής Καθηγητής
της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας